Podczas kompleksowego procesu diagnozy i leczenia dziecka z FASD istotne jest poznanie, jak dziecko radzi sobie w świecie społecznym, na co wskazuje poziom rozwoju funkcji poznawczych. Funkcje te służą do odbierania, organizowania i modyfikowania wiedzy o otaczającym świecie, a tym samym wpływają na zachowanie. Badanie tych funkcji, w tym poziomu rozwoju intelektualnego, jest przypisane diagnozie neuropsychologicznej. Głównym celem takiej oceny klinicznej jest uzyskanie wiedzy o dziecku, która pozwoli na rozwój jego niezależności i kompetencji.

Diagnoza neuropsychologiczna obejmuje:

• zastosowanie testów psychologicznych;
• ocenę – zdobywanie informacji o dziecku z wielu źródeł;
• ewaluację – podsumowanie dotychczasowych wniosków z badania i sformułowanie konkluzji w zakresie prognozy rozwoju, dalszego postępowania i pomocy.

Na podstawie wiedzy o tym, które z badanych funkcji poznawczych są obniżone, dostosowuje się oddziaływania terapeutyczne. Dzieci z trudnościami neurorozwojowymi do 6. roku życia wymagają wszechstronnego wsparcia, tzw. wczesnego wspomagania rozwoju, a ich rodzice potrzebują pomocy w ukierunkowaniu pracy. Dzieci starsze należy objąć neuropsychologiczną terapią planową, która stanowi pomoc w rozwoju wybranych funkcji poznawczych.

Terapia neuropsychologiczna skupia się na leczeniu obniżonych funkcji poznawczych i ma na celu wzmacniać procesy myślenia i tym samym wpływać na zmianę funkcjonowania społecznego. Do modyfikacji procesów psychicznych związanych z budowaniem przywiązania konieczna jest równoległa forma leczenia – psychoterapia.

Psychoterapia stosowana u dzieci z zaburzeniami więzi może być prowadzona zarówno w systemie indywidualnym – z dzieckiem, jak i systemowym – z całą rodziną. Jest to o tyle istotne, że trudności dotyczące dziecka wpływają na samopoczucie i funkcjonowanie wszystkich osób w rodzinie, nierzadko tworząc sytuację kryzysową.

Psychoterapia jest psychologicznym leczeniem problemów emocjonalnych, prowadzonym przez odpowiednio wyszkolonego terapeutę, który w sposób celowy i planowy tworzy profesjonalną relację z pacjentem. Przygotowanie fachowe psychoterapeuty obejmuje z jednej strony wiedzę pochodzącą z empirycznie sprawdzonych źródeł psychologii, z drugiej zaś konkretne kompetencje interpersonalne, potrzebne do budowania tej specyficznej relacji. Podstawowy czynnik pracy terapeutycznej stanowi nadzieja na zmianę. Dzieci, które mają doświadczenie traumy, muszą uwierzyć, że zmiana jest możliwa. W pierwszym etapie często przejawiają silny opór przed przyjęciem pomocy, obawiając się utraty swoich znajomych mechanizmów obronnych. Duże znaczenie ma jednak ciepła i życzliwa postawa terapeuty, który buduje zaufanie przez szacunek i optymistyczną ufność w to, że dziecko jest w stanie odzyskać równowagę psychiczną.

Najważniejsze elementy postępowania terapeutycznego:

• nawiązanie przyjaznej więzi z dzieckiem;
• zaakceptowanie dziecka takim, jakim ono jest;
• pozwolenie dziecku na swobodę w działaniu, co daje mu poczucie, że może ono w pełni wyrażać swoje potrzeby;
• rozważne rozpoznanie i odzwierciedlenie uczuć dziecka, danie mu możliwości wglądu w to, co przeżywa;
• niepodejmowanie prób przyspieszania terapii (terapia jest procesem stopniowym);
• ustalenie z dzieckiem tylko tych granic, które są konieczne, by terapia miała odzwierciedlenie w realiach życiowych i aby dziecko budowało świadomie odpowiedzialność za swoje zachowanie w relacjach z ludźmi.

Praca z dzieckiem, w zależności od kontekstu teoretycznego, w którym pracuje terapeuta, może być niedyrektywna lub dyrektywna. Podążanie za dzieckiem, dostosowywanie swojej aktywności do potrzeb dziecka służy „uczeniu się dziecka”, tj. poznawaniu i rozumieniu jego zachowań i synchronizowaniu się z nimi. Psychoterapeuta dyrektywny proponuje dziecku serie spotkań, których struktura i cele są jasno określone. Praca dyrektywna z dzieckiem może się skupiać na planowaniu i proponowaniu dziecku konkretnych aktywności. Dzięki temu ma ono możliwość uczenia się nowych zachowań adaptacyjnych, którymi zastępuje te, które były niekonstruktywne. Terapia jest wówczas nastawiona na zmiany na trzech poziomach: uczuć, myśli, zachowań.

Dominującym aspektem ogólnego pojęcia uwzględniającego rozwojowy kontekst w psychoterapii dzieci jest zabawa. Bawienie się jest rozumiane jako aktywność, w której dziecko wyraża to, co ważnego dzieje się w jego przeżyciach i otoczeniu. Zabawę traktuje się także jako psychologiczny proces kształtujący rozwój. Za Donaldem Woodsem Winnicottem można stwierdzić, że „bawienie się jest terapią”. Terapię zabawą w różnych odmianach stosują terapeuci z wielu szkół terapeutycznych, a różnice dotyczą tylko stopnia dyrektywności terapeuty: od niedyrektywnej terapii zabawą według koncepcji Virginii Mae Axline po strukturalizowaną zabawę w podejściu poznawczo- behawioralnym.

Praca terapeutyczna z dzieckiem może się opierać na technikach wykorzystujących fantazję, technikach opartych na opowiadaniach i historiach, technikach z wykorzystaniem artterapii, zabaw i gier, a także z zastosowaniem lalek i kukiełek.

Rodzina z dzieckiem o zaburzonym rozwoju emocjonalnym często wymaga wsparcia psychologicznego. W przypadku rodzin zastępczych lub adopcyjnych może być to pomoc w formie profesjonalnych grup wsparcia, kontaktu indywidualnego z psychologiem opartego na psychoedukacji i poradnictwie, a także pomocy w trudzie przeżywanych emocji, np. bezradności, złości, poczuciu niekompetencji.

Zdarza się jednak, że rodzina w kryzysie potrzebuje głębszej pracy w zrozumieniu zasad funkcjonowania systemu z dzieckiem sprawiającym trudności, uświadomienia sobie emocji każdego członka rodziny, nauki komunikowania się ze sobą i ustalania nowych reguł konstruktywnego działania.

Rodzina jest rozumiana jako system o danej strukturze, granicach, wzorach funkcjonowania, komunikowania się, więzi i hierarchii. System, który przyjmuje do swojego grona nowego członka rodziny, musi ulec zmianie. A sposób, w jaki członkowie systemu mierzą się ze zmianami wynikającymi z cyklu życia, czyli naturalnych momentów rozwojowych, oraz z nieprzewidywalnymi sytuacjami, stanowi o jego przetrwaniu. W procesie poznawania systemu istotne są relacje wewnętrzne i kontekst życiowy, w którym rodzina funkcjonuje.

Zgodnie z teorią systemów uznaje się, że jednostka – będąc także elementem substysytemów (para małżeńska, rodzice, dzieci) – aktywnie oddziałuje na innych członków rodziny i sama podlega ich oddziaływaniu. Oddziaływanie to następuje przez zachowania komunikacyjne i przyjmuje charakter cyrkularny. Zachowanie jednej osoby jest reakcją na uprzednie zachowanie drugiej, stanowi jego wzmocnienie i bodziec do kolejnych reakcji. Oznacza to, że członkowie rodziny oddziałują na siebie w sposób kołowy, na zasadzie sprzężenia zwrotnego. Sprzężenie to może być dodatnie lub ujemne. Ujemne naprawia system, dodatnie – eskaluje konflikt i może doprowadzić do poważnego kryzysu lub rozpadu systemu. Kiedy w domu pojawia się nowy członek rodziny, który w dodatku wykazuje poważne trudności emocjonalne, nieumiejętność rozumienia, kontenerowania emocji i komunikowania się może wzmacniać nieprzystosowawcze mechanizmy dziecka i tym samym stanowić czynnik ryzyka dla przetrwania systemu lub przynależności dziecka do tej rodziny.

Proponowane metody terapii rodzinnej można zróżnicować ze względu na cel:

• postępowanie terapeutyczne, które ma na celu profilaktykę zaburzeń rozwoju;
• postępowanie terapeutyczne, którego celem jest leczenie dziecka z zaburzeniami rozwoju.

Pierwszy model stosuje się wówczas, gdy dziecko jest bardzo małe, przedwcześnie urodzone, z wadami wrodzonymi rozpoznanymi przy urodzeniu lub w pierwszym roku życia, a także gdy zaburzenia psychiczne występują u matki. Wówczas włącza się psychoterapię w diadzie matka – dziecko.

Drugi model dotyczy dzieci starszych. Dla nich proponowane są takie metody terapii, które uwzględniają udział rodziców, a przynajmniej jednego z nich. Terapia w orientacji systemowej ma charakter dyrektywny i jest zorientowana na rozwiązanie zgłaszanego problemu. Jej celem jest zmiana funkcjonowania systemu, a nie osoby sprawiającej trudności.

Terapia systemowa wyróżnia dwa podejścia: komunikacyjne – na rzecz poprawy sposobu komunikowania się osób będących w relacji, oraz strukturalne, którego celem jest wprowadzenie zmian w strukturze rodzinnej, czyli zasad określających równowagę.

Dla prawidłowego rozwoju dziecka ogromnie ważny jest kontekst grupowy. Relacje z kolegami dają poczucie bezpieczeństwa i przynależności. Umożliwiają nabywanie nowych umiejętności. W adolescencji grupa rówieśników ma na siebie nawzajem duży wpływ, dlatego praca terapeutyczna może wzmacniać u dziecka pozytywne zmiany.

Terapia grupowa to oferta dla dzieci i młodzieży, które doświadczają trudnych emocji i nie potrafią nad nimi panować, mają problemy w nawiązywaniu i podtrzymywaniu relacji z rówieśnikami, potrzebują pozytywnych doświadczeń w kontaktach z innymi. Terapia ta jest nastawiona na budowanie umiejętności rozpoznawania i nazywania emocji, wyrażania uczuć w sposób społecznie akceptowalny, rozwijanie umiejętności komunikacyjnych i kształtowanie empatii.

Socjoterapia (terapia społeczna) to forma pomocy grupowej psychologiczno-pedagogicznej, skierowanej do dzieci i młodzieży z zaburzeniami zachowania, czyli takimi, które znacząco przekraczają granice społeczne. Dzięki socjoterapii dzieci nabywają doświadczeń korekcyjnych w myśleniu o sobie i o świecie oraz w odreagowaniu doświadczeń traumatycznych. Mają możliwość poznania siebie, dostrzegania swoich mocnych i słabych stron, nabywania umiejętności komunikacyjnych, asertywnych, wzmacniania poczucia własnej wartości.