Osoby z FASD
z perspektywy biegłego

 lek. Zofia Szepczyńska

Dzieci i nastolatki funkcjonujące nieprawidłowo w środowisku szkolnym czy społecznym częściej niż ich rówieśnicy doświadczają kontaktu z instytucjami prawnymi. W Polsce obowiązuje specjalny akt prawny, który reguluje sposób postępowania w takich sytuacjach. Jest to ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z 1982 roku1. Ustawa ta szczególnie odnosi się do takich terminów jak demoralizacja oraz czyny karalne w odniesieniu do nieletniego jako tzw. sprawcy.

W Polsce nie istnieją specjalne rozwiązania dla osób z diagnozą FASD, które są obecne np. w Kanadzie, narzucające w sposób szczególny konieczność wnikliwej oceny etapu rozwoju poszczególnych funkcji psychicznych, wpływających na tzw. możliwości rozeznania znaczenia czynu w przypadkach osób z ww. diagnozą.

Osoby z FASD
z perspektywy biegłego

lek. Zofia Szepczyńska

Dzieci i nastolatki funkcjonujące nieprawidłowo w środowisku szkolnym czy społecznym częściej niż ich rówieśnicy doświadczają kontaktu z instytucjami prawnymi. W Polsce obowiązuje specjalny akt prawny, który reguluje sposób postępowania w takich sytuacjach. Jest to ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z 1982 roku1. Ustawa ta szczególnie odnosi się do takich terminów jak demoralizacja oraz czyny karalne w odniesieniu do nieletniego jako tzw. sprawcy.

W Polsce nie istnieją specjalne rozwiązania dla osób z diagnozą FASD, które są obecne np. w Kanadzie, narzucające w sposób szczególny konieczność wnikliwej oceny etapu rozwoju poszczególnych funkcji psychicznych, wpływających na tzw. możliwości rozeznania znaczenia czynu w przypadkach osób z ww. diagnozą.

Większość postępowań, w których niewłaściwe, łamiące prawo lub zasady współżycia społecznego zachowanie dotyczy osoby przed ukończeniem 18 lat, odbywa się przed sądami rodzinnymi, które są wydziałami sądów rejonowych. Zgodnie z przepisem art. 3 § 2 ustawy „W postępowaniu z nieletnim bierze się pod uwagę osobowość nieletniego, a w szczególności wiek, stan zdrowia, stopień rozwoju psychicznego i fizycznego, cechy charakteru, a także zachowanie się oraz przyczyny i stopień demoralizacji, charakter środowiska oraz warunki wychowania nieletniego”.
W ocenie ewentualnej odpowiedzialności i ustaleniu decyzji o dalszym postępowaniu przepis ten uwzględnia więc stopień rozwoju, w tym psychicznego. Sąd, ustalając dalsze postępowanie w sprawie nieletniego według ww. ustawy, ma „kierować się przede wszystkim jego dobrem, dążąc do osiągnięcia korzystnych zmian w osobowości i zachowaniu się nieletniego”.
O powołaniu biegłego psychologa lub psychiatry każdorazowo decyduje sąd. Jest możliwe wykonanie takiej opinii poza decyzją sądu, jednak to ostatecznie sąd decyduje o ewentualnym wzięciu jej pod uwagę w ocenie przyczyn czynu nieletniego sprawcy. Ze względu na małą ilość lekarzy specjalistów psychiatrii dzieci i młodzieży sąd może mieć trudności, aby znaleźć biegłego w tej dziedzinie. Jako przykład można podać duże województwo małopolskie, w którym nie ma ani jednego lekarza czy psychologa z tą specjalizacją na liście biegłych sądowych.

Postępowania przed sądami rodzinnymi, przed którymi staje nieletni sprawca, nierzadko dotyczą zjawiska demoralizacji (wg definicji „Słownika języka polskiego PWN” demoralizacja to „odrzucenie obowiązujących norm moralnych, prowadzące do łamania prawa” – przyp. red.). Pojęcie to nie jest terminem medycznym. Z porządku prawnego dotyczy sytuacji, gdy nieletniego podejrzewa się o „naruszenie zasad współżycia społecznego, popełnienie czynu zabronionego, systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, używanie alkoholu lub innych środków w celu wprowadzenia się w stan odurzenia…”.

W sprawach dotyczących nieletnich rolą biegłych często bywa ustalenie, czy zachowanie dziecka lub nastolatka jest wynikiem choroby/zaburzenia psychicznego czy demoralizacji. Demoralizacja to poniekąd świadome odrzucanie proponowanych czy narzucanych norm. Aby doszło do takiego zjawiska, z jednej strony dziecko powinno mieć dostęp do przekazu, jakie są obowiązujące normy, z drugiej powinno być w stanie dokonać oceny, a zatem i wyboru, czy daną normę uznaje i postępuje według niej. Musi mieć więc psychiczne możliwości, aby adekwatnie oceniać daną sytuację, a jednocześnie być w stanie kontrolować w wystarczający sposób swoje zachowanie.

Biegli powinni w szczegółowy sposób umieć to ocenić. Specyfika trudności osoby z FASD w istotny sposób może wpłynąć na taką ocenę. Wymaga to jednak udziału doświadczonych biegłych, znających istotę nieprawidłowości rozwoju osób z diagnozą FASD.

Sąd rodzinny decyduje o sposobie i ewentualnym miejscu wspierania nieletniej osoby, która przekroczyła prawo lub zasady współżycia społecznego. Rozpiętość możliwości sądu jest duża – od pouczenia i działań wspierających rodzinę w wychowywaniu i czasem leczeniu dziecka po umieszczenie w placówce, czasem o charakterze bardziej terapeutycznym, czasem typowo wychowawczym.

lek. Zofia Szepczyńska

– lekarz, specjalista psychiatrii dzieci i młodzieży, kierownik Centrum Diagnozy i Terapii WSSDz im. św. Ludwika oraz Poradni Psychiatrii Dziecięcej tego szpitala. Przez kilkanaście lat związana z Oddziałem Klinicznym Psychiatrii Dzieci i Młodzieży Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie. Przez 13 lat diagnozowała i prowadziła dzieci z zaburzeniami rozwojowymi w Poradni dla Dzieci z Autyzmem i innymi Zaburzeniami Rozwoju w Krakowie. Diagnosta dzieci z zaburzeniami rozwoju w Fundacji MADA w Nowym Sączu . Wykładowca wielu szkoleń oraz studiów podyplomowych z zakresu psychiatrii dziecięcej, szczególnie obszaru zaburzeń neurorozwojowych.


Bibliografia

  1. Ustawa z dnia 26 października 1982 roku o postępowaniu w sprawach nieletnich (t.j. Dz. U. z 2018 poz. 969)