Na pomoc
zaburzeniom
neuropsychologicznym

mgr Katarzyna Kowalska

Zaburzenia neurorozwojowe związane z prenatalną ekspozycją na alkohol powodują, że dzieci z FASD mają problemy w obszarze uczenia się i zachowania1. Rodzice/opiekunowie i nauczyciele bardzo często zwracają uwagę, że dziecko z FASD nie robi tego, o co jest proszone. Kiedy nie reaguje na prośby lub nie przestrzega zasad, jego zachowanie może być postrzegane jako niesłuchanie lub celowe nieposłuszeństwo. Nie bierze się pod uwagę tego, że dziecko mogło nie zrozumieć polecenia lub zapomniało jego części, co może być spowodowane zaburzeniami pamięci lub trudnościami w tworzeniu planu działania. Deficyty w obszarze funkcji poznawczych mogą sprawiać, że inni ludzie źle interpretują lub nie rozumieją zachowania dziecka z FASD2.

Biorąc pod uwagę trudności poznawcze dziecka z FASD ważne jest, aby jego codzienne czynności były zaplanowane i przewidywalne3. Stworzenie rutyny w codziennym funkcjonowaniu pozwoli dziecku lepiej zapamiętać, jakie zachowania są od niego wymagane (za co jest odpowiedzialne, jakie ma obowiązki), a także kiedy dane czynności mają zostać wykonane.

Na pomoc zaburzeniom
neuropsychologicznym

mgr Katarzyna Kowalska

Zaburzenia neurorozwojowe związane z prenatalną ekspozycją na alkohol powodują, że dzieci z FASD mają problemy w obszarze uczenia się i zachowania1. Rodzice/opiekunowie i nauczyciele bardzo często zwracają uwagę, że dziecko z FASD nie robi tego, o co jest proszone. Kiedy nie reaguje na prośby lub nie przestrzega zasad, jego zachowanie może być postrzegane jako niesłuchanie lub celowe nieposłuszeństwo. Nie bierze się pod uwagę tego, że dziecko mogło nie zrozumieć polecenia lub zapomniało jego części, co może być spowodowane zaburzeniami pamięci lub trudnościami w tworzeniu planu działania. Deficyty w obszarze funkcji poznawczych mogą sprawiać, że inni ludzie źle interpretują lub nie rozumieją zachowania dziecka z FASD2.

Biorąc pod uwagę trudności poznawcze dziecka z FASD ważne jest, aby jego codzienne czynności były zaplanowane i przewidywalne3. Stworzenie rutyny w codziennym funkcjonowaniu pozwoli dziecku lepiej zapamiętać, jakie zachowania są od niego wymagane (za co jest odpowiedzialne, jakie ma obowiązki), a także kiedy dane czynności mają zostać wykonane.

Pomocne planowanie

Pomocne jest tworzenie różnych rodzajów list i harmonogramów, które mogą przyjąć postać wykresów, obrazków, tabelek. Po zakończeniu danej czynności dziecko może „odhaczyć”, co właśnie zostało zrobione i przejść krok dalej. Tego typu listy „do zrobienia” będą zwłaszcza przydatne w takich sytuacjach, jak:

  • poranne przygotowywanie się do wyjścia do szkoły (toaleta, ubieranie się, zabranie wszystkich potrzebnych w danym dniu rzeczy);
  • czas po szkole (zaplanowanie czasu na odrabianie lekcji i relaks);
  • sprzątanie pokoju (jakie czynności wykonać);
  • wieczorne przygotowanie się na kolejny dzień (spakowanie plecaka do szkoły, przygotowanie ubrania, wieczorna toaleta).

Tworzenie list „do zrobienia” i „odhaczanie” kolejnych punktów będzie pomocne nie tylko w trakcie wykonywania codziennych czynności, ale również podczas nauki. Ważne jest, aby pomóc dziecku w uświadomieniu sobie swojego własnego procesu myślowego, co pozwoli uzyskać większą kontrolę nad tym, co aktualnie robi. Wiele dzieci z FASD ma trudności z rozróżnieniem, które informacje są istotne, a które nie. Trzeba nauczyć dziecko zadawania sobie trzech pytań, które pomogą mu w rozwiązaniu zadania/problemu3:

  • Co muszę zrobić?
  • Jakich informacji potrzebuję, aby móc zrobić to zadanie?
  • Gdzie na tej stronie/w tym zadaniu są informacje, których potrzebuję?

Ważne jest, aby dziecko miało stałe, odpowiednio przygotowane miejsce i czas przeznaczone na pracę (naukę), co daje poczucie przewidywalności i jest częścią planu dnia. Należy pamiętać o eliminacji dystraktorów (czynników rozpraszających uwagę – przyp. red.) w postaci włączonego TV, zabawek i gier w zasięgu wzroku dziecka.

Dzieci z FASD zwykle mają osłabioną zdolność uczenia się, ale to nie oznacza, że w ogóle nie mogą się uczyć. Oznacza to tylko, że uczą się wolniej.

Aby wspomóc proces uczenia się przede wszystkim należy pamiętać, że materiał powinien być dobrany do wieku rozwojowego. Oznacza to, że jeżeli dziecko umie matematykę na poziomie klasy 1, a jest w 3., to powinno pracować na poziomie klasy 1., dopóki nie wejdzie na poziom klasy 2. i dopiero 3.

Ważne jest, aby dziecko było aktywnie zaangażowane w swój proces uczenia się. Pomocna może być np. zabawa w odwrócenie ról, gdzie dziecko staje się nauczycielem dla swojego rodzica. Zanim dziecko zacznie zadanie, niech stworzy plan działania. Rodzic powinien rozmawiać z dzieckiem o tym, co ono robi i myśli. Powtarzać, komentować i zachęcać dziecko do zadawania pytań. Dawanie dziecku możliwości odkrywania, eksperymentowania, rozmawiania i poruszania się w trakcie nauki wspomaga proces uczenia się. Możliwość ruszania się w trakcie nauki, a także robienie krótkich przerw jest też wskazane, gdy dziecko ma trudności z utrzymaniem uwagi na zadaniu.

JAK POMÓC DZIECKU W UCZENIU?4

  • Dziecko może mieć trudność z zapamiętaniem informacji powyżej 2–3. Pomocne może być rozbicie zadania na kilka kolejnych komend. Jeśli dziecko ma przynieść książkę i wykonać trzy pierwsze przykłady na stronie 10, lepiej wyrazić to w trzech odrębnych zdaniach, nastepujących po sobie dopiero po wykonaniu poprzedniego polecenia: „Proszę, przynieś książkę do matematyki”, „Znajdź stronę 10”, „Zrób zadanie 1, 2, 3”.
  • Pomocne może być zawieszenie w widocznym miejscu tablic z podpowiedziami.
  • Należy dawać dziecku wskazówki, np. podpowiedzieć pierwszą literę, wskazać palcem potrzebną informację w tekście.
  • Dopóki nie ma się pewności, że dziecko w pełni opanowało daną czynność, należy ją z dzieckiem powtarzać i praktykować. Nawet jeśli wydaje się, że dziecko się nauczyło, dobrze jest jeszcze przez jakiś czas kontynuować wydawanie tej samej instrukcji.
  • W wielu przypadkach nabywanie nowych informacji wypiera z pamięci stare, dlatego ważne są powtórki i przypominanie sobie kroków potrzebnych do rozwiązania wcześniejszych problemów.

Ćwiczenie funkcji wzrokowo-przestrzennych może odbywać poprzez wszelkie zabawy, które wymagają od dziecka manipulowania przedmiotami w przestrzeni4. Poza klockami mogą to być wszystkie przedmioty, które można ustawiać w rzędach, jeden na drugim, przesuwać w przestrzeni itp. Przy okazji warto rozmawiać z dzieckiem o przedmiotach, których używa, np. pytając o kształt przedmiotu, który trzyma. W trakcie nauki pomocne będą zakreślacze, którymi dziecko może zaznaczyć, np. na żółto, wszystkie znaki dodawania, a na niebiesko wszystkie znaki odejmowania, zanim przystąpi do wykonywania działań. Z kolei podczas pisania przydatne będą zeszyty z wyraźnie zaznaczonymi liniami.

Dzieci, u których występują zaburzenia grafomotoryczne, często niechętnie ćwiczą pisanie i rysowanie. W takim wypadku można spróbować zachęcić je do zabawy z wykorzystaniem koralików lub innych małych elementów, które można nawlekać lub precyzyjnie układać. Dodatkowego ćwiczenia może wymagać również wiązanie sznurówek, zapinanie guzików i innych rodzajów zapięć (np. suwaki, kłódki, zamki błyskawiczne). Zdolności grafomotoryczne można też ćwiczyć wykorzystując palce i patyczki do pisania po piasku/ziemi lub kredę do rysowania po chodniku.

Obecnie dostępnych jest wiele gier, zabawek czy książek, które mogą być pomocne w terapii dziecka z FASD (patrz: s. 106 – przyp red.).

Ważne jest, aby przede wszystkim dobrze zdiagnozować potrzeby dziecka i zrozumieć, jakie trudności u niego występują. Diagnoza psychologiczna identyfikuje problemy w obszarze funkcjonowania poznawczego, co pozwala na dostosowanie odpowiednich działań zaradczych. W razie wątpliwości warto skonsultować się z psychologiem, który doradzi, jak można wspomóc rozwój dziecka na terenie domu. Ważne jest, aby prowadzenie ćwiczeń miało charakter zabawy, a nie kolejnego obowiązku. Rodzic również powinien być pozytywnie nastawiony do czasu spędzonego z dzieckiem na zabawie/ćwiczeniu. Niech to będzie „specjalny czas”, który nie tylko wspomaga rozwój funkcji poznawczych, ale przede wszystkim wzmacnia relację rodzica z dzieckiem.

mgr Katarzyna Kowalska
– psycholog, doktorantka na Wydziale Lekarskim Collegium Medicum UJ. Doświadczenie w pracy z osobami z uszkodzeniami mózgu zdobywała w Klinice Neurologii Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie.
Aktualnie zajmuje się diagnozą neuropsychologiczną i terapią dzieci z FASD w Wojewódzkim Specjalistycznym Szpitalu Dziecięcym im. św. Ludwika w Krakowie.

Bibliografia

  1. Kodituwakku PW. Neurocognitive profile in children with fetal alcohol spectrum disorders.Developmental Disabilities Research Reviews. 2009;15(3):218-224.
  2. Coles CD, Kable JA, Taddeo, E. Understanding FASD and Advocating for Children. A guide for caregivers
  3. Kable JA, Coles CD, Taddeo, E. Teaching Children with FASD Effective Behavioral Regulation: A Guide for Caregivers
  4. Taddeo, E., Kable JA, Coles CD, Math Interactive Learning Experience. Parent Guide