Należy pamiętać, że wszystkie zaburzenia neurorozwojowe dziecka, niezależnie od diagnozy FASD, sprzyjają pojawianiu się wtórnych zaburzeń emocji i zachowania – od wycofywania się z kontaktu w sytuacji ograniczonych możliwości komunikowania się dziecka w zaburzeniach rozwoju mowy, poprzez zaburzenia lękowe i depresyjne dzieci, które przeżywają swoje niepowodzenia szkolne, otrzymują sporo tzw. negatywnej uwagi, a ich poczucie własnej wartości i sprawczości istotnie zmniejsza się. Wtórnym zaburzeniem są również hiperkinetyczne zaburzenia zachowania, na które narażone są dzieci nadruchliwe, impulsywne, z ograniczoną uwagą.

Zdecydowanie najskuteczniejszym podejściem terapeutycznym jest takie, które opiera się właśnie na zwiększaniu poczucia własnej wartości i sprawczości dziecka, a więc wszystkie oddziaływania oparte na wzmocnieniach pozytywnych i skoncentrowane na sukcesach.

Istnieją podręczniki, które dają skuteczne narzędzia rodzicom i nauczycielom, aby modulować trudne zachowania u dziecka, jednocześnie wspierając nie tylko poczucie sukcesu u dziecka, ale również pozytywnie wpływając na więź dziecka z opiekunem¹.

Zaburzenia aktywności i uwagi to jedne z najczęstszych problemów psychiatrycznych współistniejących z FASD. Dla postawienia takiej diagnozy niezbędne jest potwierdzenie występowania, zarówno w szkole, jak i domu, odpowiedniej liczby objawów z trzech kryterialnych obszarów. Aby diagnoza mogła być postawiona, objawy te, dotyczące nie tylko deficytów uwagowych, ale jednocześnie też nadruchliwości i impulsywności, muszą mieć odpowiednie nasilenie i co najmniej sześciomiesięczny okres trwania. Niezbędne jest też potwierdzenie, że objawy te w istotny sposób zaburzają funkcjonowanie dziecka. Nie wystarczy więc stwierdzenie objawów w badaniach psychologicznych, wymagana jest też ocena kliniczna i analiza, w jaki sposób objawy te powodują trudności w życiu dziecka i rodziny.

Ważne, aby została dokonana również ocena, czy u dziecka nie występują inne trudności, mogące przypominać objawy ADHD. Może tak być, gdy na przykład dziecko w trudnej sytuacji emocjonalnej odreagowuje swoje trudne emocje poprzez zwiększoną aktywność, przypominającą nadruchliwość. Jednocześnie duże napięcie emocjonalne będzie sprzyjało ograniczonemu wyhamowywaniu impulsów, co w odbiorze może dać obraz nadmiernej impulsywności. Nie jest więc trudno o pomyłkę diagnostyczną. Rozpoznanie wymaga wnikliwej oceny, rozpatrywania alternatywnych odpowiedzi. Z drugiej strony zaburzenia aktywności i uwagi to problem, który zmienia swoje oblicze wraz z wiekiem dziecka. Inny jest również obraz tego zaburzenia u dziewczynek, a inny u chłopców. U nastolatków wyciszeniu ulegają objawy nadruchliwości, są one również mniej widoczne u dziewczynek, niezależnie od wieku. W grupach tych większe jest ryzyko niedorozpoznania problemu, trudniejsze jest dostrzeżenie i zrozumienie trudności, łatwiejsze zaś przypisywanie dziecku złej woli czy lenistwa.

Każde dziecko zgłoszone do diagnostyki w kierunku FASD do Centrum Diagnostyki i Terapii FASD przy WSSD im. św. Ludwika w Krakowie trafia również na konsultację psychiatryczną. Część z nich pozostaje również w regularnej opiece psychiatrycznej już po postawieniu diagnozy.

Niezależnie od wieku i płci dziecka, w sytuacji potwierdzenia zaburzeń aktywności i uwagi, zawsze pierwszym zalecanym oddziaływaniem jest regularna praca z psychologiem. Dopiero po co najmniej półrocznym, regularnym oddziaływaniu terapeutycznym można rozważyć farmakoterapię. Nie zawsze też jest możliwe jej zastosowanie, ze względu na możliwe objawy uboczne.

Zaburzenia aktywności i uwagi są problemem predysponującym do wystąpienia innych zaburzeń psychicznych. Najczęstszym powikłaniem są hiperkinetyczne zaburzenia zachowania. U starszych dzieci – problemy z substancjami psychoaktywnymi, zaburzenia emocjonalne. Gdy pojawiają się zachowania agresywne u dziecka z deficytami uwagowymi, częstą reakcją otoczenia jest nasilenie restrykcji i kar, częste negatywne komentarze (niestety nie tylko dotyczące nieprawidłowych zachowań, ale również samego dziecka). Jest to sytuacja błędnego koła. Dziecko, które ma trudność z kontrolą swojej uwagi, impulsywności, ruchliwości (co wymaga dużego wysiłku), jednocześnie poprzez liczne sytuacje, w których otrzymuje negatywną uwagę, całkowicie pozbawiane jest poczucia sprawczości. Jedynie praca małymi krokami, wzmacnianie poczucia wartości, sprawczości, może zatrzymać ten błędny krąg. Wspieranie dziecka poprzez koncentrowanie się na małych sukcesach, docenianie wysiłków (a nie tylko efektów), stawianie niewielkich wyzwań, które mogą być realnym źródłem sukcesu, może sprzyjać zmianie na lepsze. Nie jest to łatwe, zarówno dla rodziców, jak i szkoły. Tylko współpraca tych dwóch środowisk, wspierana przez doświadczonego psychologa, ma szansę przynieść efekty. Żaden, nawet najlepszy, psycholog, nie wyleczy dziecka przy nierealnych oczekiwaniach szkoły i „domu”. Najlepsi rodzice nawet, jeśli będą osamotnieni w swoich wysiłkach, nie pomogą skutecznie dziecku.

Żaden, nawet najlepszy, psycholog, nie wyleczy dziecka przy nierealnych oczekiwaniach szkoły i „domu”. Najlepsi rodzice nawet, jeśli będą osamotnieni w swoich wysiłkach, nie pomogą skutecznie dziecku. Tylko współpraca tych dwóch środowisk, wspierana przez doświadczonego psychologa, ma szansę przynieść efekty.