Zaburzenia funkcji
poznawczych
u dzieci z FASD

mgr Katarzyna Kowalska

Funkcje poznawcze obejmują takie zdolności jak pamięć, uwaga, myślenie, postrzeganie. To dzięki nim możliwe jest nabywanie, przechowywanie, wykorzystywanie wiedzy o otaczającym świecie i komunikowanie się z nim. Zaburzenia funkcji poznawczych są odzwierciedleniem nieprawidłowości obecnych w ośrodkowym układzie nerwowym, a ich występowanie jest jednym z kryteriów rozpoznania FASD.

Zaburzenia funkcji
poznawczych
u dzieci z FASD

mgr Katarzyna Kowalska

Funkcje poznawcze obejmują takie zdolności jak pamięć, uwaga, myślenie, postrzeganie. To dzięki nim możliwe jest nabywanie, przechowywanie, wykorzystywanie wiedzy o otaczającym świecie i komunikowanie się z nim. Zaburzenia funkcji poznawczych są odzwierciedleniem nieprawidłowości obecnych w ośrodkowym układzie nerwowym, a ich występowanie jest jednym z kryteriów rozpoznania FASD.

Jednym z najlepiej udokumentowanych skutków narażenia na alkohol w okresie prenatalnym jest osłabienie funkcjonowania intelektualnego8. Niemniej jednak badania wskazują na bardzo duże rozbieżności w poziomie IQ wśród osób z FASD. U niektórych osób inteligencja ogólna może znajdować się wyraźnie poniżej normy, u innych może być ona wysoka. W większości przypadków IQ mieści się w normie, choć przeważnie w dolnych jej granicach11.

W badaniach dzieci z FASD testami do pomiaru inteligencji lub kompetencji poznawczych zwraca uwagę nieharmonijność profilu. Oznacza to, że poszczególne domeny funkcjonowania poznawczego nie rozwijają się na podobnym poziomie. Dziecko może np. być bardzo spostrzegawcze i szybko dostrzegać brakujące elementy w obrazkach, ale jednocześnie pojemność jego pamięci bezpośredniej może być niska, co utrudnia mu wykonywanie działań matematycznych „w głowie”. Najczęściej można oczekiwać obniżonych wyników w testach mierzących funkcjonowanie pamięci krótkotrwałej, roboczej, funkcji uwagowych czy koordynacji wzrokowo-ruchowej. Niskich wyników możemy też spodziewać się w testach, które wymagają zdolności do tworzenia pojęć, myślenia abstrakcyjnego, rozumowania przyczynowo-skutkowego czy rozumienia sytuacji społecznych.

Należy pamiętać, że w przypadku dzieci z FASD nie ma jednego charakterystycznego profilu zaburzeń. Każdy przypadek jest inny i wymaga zindywidualizowanego podejścia. Otrzymując wynik badania psychologicznego (skali inteligencji), warto poprosić psychologa o dokładne omówienie mocnych i słabszych stron dziecka.

Funkcje wykonawcze możemy bardzo ogólnie zdefiniować jako zdolność do rozwiązywania problemów i utrzymania odpowiedniego nastawienia w celu osiągnięcia zamierzonych celów4. Można je sobie wyobrazić jako „rozsądnego dorosłego”, który odpowiada za koordynację pamięci, zdolności organizacyjnych i planowania1. Lokalizacyjnie związane są z obszarami płatów czołowych mózgu, które rozwijają się najdłużej (aż do około 20. roku życia). Narażenie na alkohol w okresie prenatalnym może znacząco opóźnić lub uniemożliwić proces rozwoju dojrzałych funkcji wykonawczych.
Oceny funkcji wykonawczych dokonuje się poprzez ocenę takich zdolności14, jak:

  • umiejętność samodzielnego ukierunkowania uwagi;
  • kontrola i hamowanie impulsów (tzn. pochopnego „bezmyślnego” działania);
  • niewerbalna pamięć robocza – zdolność do utrzymywania i przywoływania obrazów w pamięci, gdy wymaga tego aktualne zadanie;
  • werbalna pamięć robocza – zdolność do utrzymywania i przywoływania słów w pamięci, gdy wymaga tego aktualne zadanie; wiąże się też ona z umiejętnością
  • prowadzenia „wewnętrznego monologu”;
  • emocjonalna samoregulacja wiąże się umiejętnością wykorzystania czterech wcześniej wspomnianych zdolności do przetwarzania i emocjonalnego ustosunkowania się do rzeczy i faktów;
  • samomotywacja – zdolność do motywowania się do wykonania zadania, nawet gdy nie otrzymamy natychmiastowych rezultatów;
    planowanie i rozwiązywanie problemów.

Zaburzenia funkcji wykonawczych w konsekwencji będą się przejawiały np. trudnościami w nauce (planowaniem kroków, organizowaniem materiału do nauczenia, przyjmowaniem strategii), przewidywaniem konsekwencji działania czy prawidłowym zachowaniem w sytuacjach społecznych.

Dzieci z FASD wykazują trudności w uczeniu się i przypominaniu przede wszystkim materiału werbalnego9. Gorzej będą zapamiętywały listy słów czy treść przeczytanych testów, co w znaczącym stopniu może przekładać się na efektywność przyswajania materiału szkolnego, chociaż wydaje się, że rozumieją materiał prezentowany w klasie8. Natomiast następnego dnia lub nawet tego samego popołudnia nie są w stanie przypomnieć sobie, co było omawiane na lekcji. Na początku nauka nowej umiejętności idzie im dobrze, ale potem zapominają to, czego się nauczyły. Często wiąże się to z przekonaniem, że dziecko jest nieuważne albo że nie przykłada się dostatecznie. W większości przypadków jest to nieprawda i może powodować u dziecka złość i frustrację. Ono po prostu nie pamięta informacji albo ma trudności z przypomnieniem jej sobie.

Problemy pamięciowe dzieci z FASD są dla nich bardzo frustrujące i mogą objawiać się również w takich sytuacjach jak zapamiętywanie:

  • poszczególnych „kroków” potrzebnych do wykonania zadania;
  • złożonych poleceń i instrukcji (nawet 2–3-członowe polecenie może nie być dobrze zapamiętane);
  • zadania domowego;
  • informacji o przyniesieniu do/ze szkoły potrzebnych przyborów;
  • materiału w trakcie odpytywania w domu (np. tabliczki mnożenia, trudności z przypomnieniem sobie go w trakcie sprawdzianu).
U dzieci z FASD często obserwowanym zaburzeniem jest rozumowanie matematyczne. Obejmuje ono umiejętność przetwarzania liczb czy zdolności arytmetyczne potrzebne w sytuacjach codziennych, takich jak posługiwanie się pieniędzmi, zarządzanie czasem czy dokonywanie pomiarów7. Jednocześnie samo zapisywanie liczb czy ich czytanie pozostaje niezaburzone. Trudności matematyczne widoczne są nawet u dzieci, których poziom IQ jest w normie7.
Zdolności wzrokowo-przestrzenne będą odnosiły się do postrzegania, oceniania i przechowywania obrazów i symboli, a także doświadczania przestrzeni i lokalizacji5. Umiejętności te biorą udział w ocenie kształtów, wzorów, relacji przestrzennych, rozumienia pojęć „lewo” i „prawo” w stosunku do siebie i innych obiektów.

Deficyty w zakresie zdolności wzrokowo-przestrzennych przejawiają się poprzez:

  • trudności w rozumieniu relacji czasowych („za pięć siódma”, „w ciągu 10 minut”, „ona była tu wcześniej”);
  • zostawianie pustych miejsc na stronie;
  • trudności z rozróżnianiem cyfr (np. 6 i 9; 23 i 32; 21 i 12), odbić lustrzanych, monet, wskazówek zegara;
  • trudności w pisaniu w prostej linii;
  • trudności w pisaniu z góry do dołu (działania w słupkach), pisaniu równych cyfr.
Wiele badań dzieci z FASD ujawnia osłabienie funkcji motorycznych, zarówno motoryki małej, jak i dużej8. Może to objawiać się niezdarnością i trudnościami grafomotorycznymi. Dzieci mogą też mieć problemy w rozumieniu ich miejsca w relacji do otoczenia i znajdujących się w nim obiektów. Co więcej, mogą mieć problemy w nauczeniu się i zapamiętaniu ruchów potrzebnych np. w trakcie pisania.

Można podejrzewać zaburzenia grafomotoryczne u dziecka, gdy1:

  • szybko męczy je pisanie;
  • pismo jest nieczytelne, niechlujne;
  • notatki są źle zorganizowane w obrębie strony lub linii;
  • cyfry i litery są stłoczone.

Poza zburzeniami w obszarach motoryki w badaniach obserwuje się takie zaburzenia, jak:

  • niestabilność postawy;
  • zaburzony chód;
  • osłabiona koordynacja wzrokowo-ruchowa;
  • osłabiony chwyt;
  • zaburzenia integracji sensomotorycznej, objawiające się m.in. nadwrażliwością na bodźce, np. na dotyk (dzieci będą narzekały na drapiące ubrania, czy nie będą lubiły być czesane)1.

Z drugiej strony może występować zbyt mała wrażliwość na bodźce (dziecko będzie słabiej odczuwało ból). W przypadku dzieci z FASD często występuje wskazanie do diagnozy integracji sensorycznej.

Poza zaburzeniami funkcji poznawczych dzieci z FASD mogą prezentować szereg zaburzeń adaptacyjnych czy zachowania13. Dzieci z FASD w porównaniu do dzieci zdrowych lub z ADHD mają trudności z rozpoznawaniem emocji na podstawie ekspresji twarzy. Radzą sobie też gorzej w zadaniach, w których trzeba przewidzieć, co mogłaby powiedzieć lub jak mogłaby się zachować osoba umieszczona w różnych kontekstach społecznych.

Dla dzieci z FASD problematyczne może być rozumienie i interpretowanie wskazówek społecznych, a także przewidywanie konsekwencji swoich zachowań9. Często prezentują niskie umiejętności komunikacyjne i interpersonalne12. Skracają dystans, zdają się być mniej dojrzałe i naiwne, niż wskazywałby na to wiek.

Może to skutkować trudnościami w zawieraniu i podtrzymywaniu znajomości z rówieśnikami. Dzieci z FASD mogą zachowywać się nieadekwatnie w sytuacjach społecznych, mogą kłamać czy przywłaszczać sobie cudze rzeczy. Często występują też wahania nastroju czy wybuchy złości13.

FASD a ADHD

Wśród dzieci z FASD często obserwowane są zaburzenia uwagi i hiperaktywność. Dzieci wykazują deficyty w testach neuropsychologicznych mierzących czujność, czas reakcji czy przetwarzanie informacji6. Podobnie jak dzieci z ADHD mają też trudności z organizowaniem, utrzymywaniem uwagi i kontrolą impulsów8. Dzieci z FASD są bardziej narażone na wystąpienie u nich objawów ADHD, ale bywa też, że FASD jest mylnie rozpoznawany jako ADHD. W zakresie funkcji uwagowych przeprowadzone badania pozwalają wyodrębnić specyficzne profile funkcjonowania u dzieci z FASD i ADHD. W porównaniu do dzieci z FASD dzieci z ADHD mają większe trudności ze skupieniem i podtrzymaniem uwagi2, 8. Z kolei dzieci z FASD mają większe trudności z kodowaniem i przerzutnością uwagi, co oznacza, że gorzej zapamiętują informacje, mają większe trudności z manipulowaniem nimi, co może wpływać na trudności w rozwiązywaniu problemów8. Badania dotyczące rodziców i nauczycieli pokazują jednak, że z ich perspektywy zaburzenia uwagowe dzieci z FASD i ADHD nie różnią się istotnie, co dodatkowo może utrudniać postępowanie diagnostyczne8.

mgr Katarzyna Kowalska

–psycholog, doktorantka na Wydziale Lekarskim Collegium Medicum UJ. Doświadczenie w pracy z osobami z uszkodzeniami mózgu zdobywała w Klinice Neurologii Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie.
Aktualnie zajmuje się diagnozą neuropsychologiczną i terapią dzieci z FASD w Wojewódzkim Specjalistycznym Szpitalu Dziecięcym im. św. Ludwika w Krakowie.

 


Bibliografia

  1. Coles CD, Kable JA, Taddeo, E. Understanding FASD and Advocating for Children. A guide for caregivers.
  2. Coles CD, Platzman KA, Raskind-Hood CL, Brown RT, Falek A, Smith IE. A comparison of children affected by prenatal alcohol exposure and attention deficit, hyperactivity disorder. Alcoholism, Clinical And Experimental Research. 1997;21(1):150-161.
  3. Kable JA, Mukherjee RAS. Neurodevelopmental disorder associated with prenatal exposure to alcohol (ND-PAE): A proposed diagnostic method of capturing the neurocognitive phenotype of FASD. European Journal Of Medical Genetics. 2017;60(1):49-54. doi:10.1016/j.ejmg.2016.09.013.
  4. Khoury JE, Milligan K. Comparing Executive Functioning in Children and Adolescents With Fetal Alcohol Spectrum Disorders and ADHD: A Meta-Analysis. Journal Of Attention Disorders. January 2016.
  5. Kodituwakku PW. Neurocognitive profile in children with fetal alcohol spectrum disorders. Developmental Disabilities Research Reviews. 2009;15(3):218-224. doi:10.1002/ddrr.73.
  6. Kooistra L, Crawford S, Gibbard B, Ramage B, Kaplan BJ. Differentiating attention deficits in children with fetal alcohol spectrum disorder or attention-deficit-hyperactivity disorder. Developmental Medicine And Child Neurology. 2010;52(2):205-211. doi:10.1111/j.1469-8749.2009.03352.x.
  7. Kully-Martens K, Pei J, Kable J, Coles CD, Andrew G, Rasmussen C. Mathematics intervention for children with fetal alcohol spectrum disorder: A replication and extension of the math interactive learning experience (MILE) program. Research In Developmental Disabilities. 2018;78:55-65. doi:10.1016/j.ridd.2018.04.018.
  8. Mattson SN, Crocker N, Nguyen TT. Fetal alcohol spectrum disorders: neuropsychological and behavioral features. Neuropsychology Review. 2011;21(2):81-101. doi:10.1007/s11065-011-9167-9.
  9. Rasmussen C, Horne K, Witol A. Neurobehavioral Functioning in Children with Fetal Alcohol Spectrum Disorder. Child Neuropsychology. 2006;12(6):453-468. doi:10.1080/09297040600646854.
  10. Raldiris TL, Bowers TG, Towsey C. Comparisons of Intelligence and Behavior in Children With Fetal Alcohol Spectrum Disorder and ADHD. Journal Of Attention Disorders. 2018;22(10):959-970. doi:10.1177/1087054714563792.
  11. Riley EP, Infante MA, Warren KR. Fetal alcohol spectrum disorders: an overview. Neuropsychology Review. 2011;21(2):73-80. doi:10.1007/s11065-011-9166-x.
  12. Thomas SE, Kelly SJ, Mattson SN, Riley EP. Comparison of social abilities of children with fetal alcohol syndrome to those of children with similar IQ scores and normal controls. Alcoholism, Clinical And Experimental Research. 1998;22(2):528-533.
  13. Tsang TW, Lucas BR, Carmichael Olson H, Pinto RZ, Elliott EJ. Prenatal Alcohol Exposure, FASD, and Child Behavior: A Meta-analysis. Pediatrics. 2016;137(3):e20152542. doi:10.1542/peds.2015-2542.
  14. Rasmussen C, Bisanz J. Executive functioning in children with Fetal Alcohol Spectrum Disorders: profiles and age-related differences. Child Neuropsychology: A Journal On Normal And Abnormal Development In Childhood And Adolescence. 2009;15(3):201-215. doi:10.1080/09297040802385400