Czym jest teoria umysłu?

W psychologii, teoria umysłu jest definiowana jako umiejętność rozumienia stanów wewnętrznych (mentalnych) i intencji innych ludzi na podstawie ich zachowań lub wypowiedzi słownych oraz zdolność przewidywania i wyjaśniania tych zachowań. Teoria umysłu rozwija się stopniowo wraz z wiekiem dziecka, tworząc co raz bardziej złożoną strukturę , stanowiącą niezwykle istotny fundament komunikacji między ludźmi. Odnosi się do rozumienia takich stanów mentalnych jak intencje, emocje, pragnienia i przekonania, i pozwala osobie dostrzec przejawy tych stanów we własnym oraz innych zachowaniu, a także wyjaśniać obserwowane zachowania i przewidywać przyszłe, w różnych sytuacjach społecznych.

Rozwój teorii umysłu u dzieci

Przejawy rozwoju teorii umysłu są widoczne już od pierwszych miesięcy życia dziecka. Niemowlęta w ciągu pierwszych kilku miesięcy życia (0-9) prawidłowo monitorują kierunek spojrzenia ważnych dla nich osób, rozumieją, że inni kierują się intencjami, a ich działania są wykonywane w określonym celu.

W kolejnych miesiącach (9-18 miesiąc życia) rozwija się zdolność do dzielenia wspólnego pola uwagi, co umożliwia wymianę spojrzeń między dzieckiem a opiekunem, podążanie za wskazaniami i zainteresowanie przedmiotem pokazywanym przez rodzica. Dzielenie uwagi jest podstawą rozwoju umiejętności udawania, która zapoczątkowuje zabawę symboliczną.

Dzieci w wieku trzech lat dobrze rozpoznają takie stany psychiczne jak: pragnienia, obserwacje i emocje, a także są w stanie uchwycić związek miedzy ludzkimi pragnieniami a zachowaniem (np. spoglądanie w kierunku upragnionego przedmiotu).

W wieku 4 lat dziecko zaczyna wyciągać wnioski dotyczące określonego zachowania lub przewiduje je w odniesieniu do wewnętrznych procesów mentalnych. W tym czasie większość dzieci rozumie, że inni ludzie mogą mieć przekonania o rzeczywistości odmienne od ich własnych, a te przekonania mogą być fałszywe. W słynnym teście, badającym ten poziom zrozumienia, dzieciom przedstawia się dwie lalki – Sally i Ann, które bawią się piłką. Sally wkłada piłkę do kosza, a następnie wychodzi z pokoju. Pod nieobecność Sally, Ann przenosi piłkę umieszczoną przez Sally w koszu do pudełka. Większość czterolatków rozumie, że Sally nie widziała, żeby Ann zmieniała położenie piłki, więc ma błędne przekonanie o jej lokalizacji. Dlatego dzieci przewidują, że po powrocie do pokoju Sally będzie szukała piłki tam, gdzie je zostawiła – czyli w koszu (nawet jeśli już jej tam nie ma).

W okresie przedszkolnym zabawa w udawania odbywa się z użyciem fikcyjnych lub wyobrażonych przedmiotów, a następnie między 6 a 7rokiem życia, przyjmuje również formę zabawy z wyobrażonymi, często niewidzialnymi przyjaciółmi. Sześcio- i siedmiolatki już rozumieją, że stany emocjonalne zależą nie tyle od rzeczywistości, ale od przekonań, pragnień i oczekiwań z nią związanych.

Późniejsze osiągnięcia rozwojowe, przypadające na okres wczesnoszkolny, obejmują bardziej zaawansowane umiejętności (takie jak rozumienie metafor, ironii, pomyłki, faux pas). Inną rozwijającą się umiejętnością jest rozumienie negatywnych emocji (np. zakłopotanie i zmieszanie), które mogą pojawić się gdy jest się świadkiem pomyłki popełnianej przez drugą osobę w kontekście społecznym oraz subtelne formy ironii lub celowego zwodzenia (blef lub białe kłamstwo).

We wczesnym okresie szkolnym pojawia się również umiejętność wyciągania wniosków na temat emocji i innych stanów psychicznych na podstawie pozycji oczu, a także interpretowania niejednoznacznych wydarzeń, w których jednostka doświadcza złożonych lub ambiwalentnych emocji.

Prawidłowo funkcjonująca teoria umysłu pozwala spełniać oczekiwania innych osób i zachowywać się adekwatnie w sytuacjach społecznych (np. poprzez stosowanie zasad uprzejmości, przygotowywania prezentów, które sprawią przyjemność itp.), rozumieć intencje i motywy rządzące własnym i innych zachowaniem, rozumieć żarty, metafory, aluzje, sugestie, a także zachowywać się zgodnie z niepisanymi zasadami życia społecznego.

Deficyty w rozwoju teorii umysłu u dzieci z FASD

Na podstawie nielicznych badań można stwierdzić, że u dzieci z FASD występuje deficyt w zakresie rozwoju teorii umysłu, którego konsekwencją mogą być zaburzenia ich społeczno-poznawczego funkcjonowania.

Badania pokazują, że u dzieci narażonych na alkohol w okresie prenatalnym występują opóźnienia w rozwoju zabawy udawanej (np. karmienie lalki, picie z kubka) oraz zdolności do naśladowania takiej zabawy, która została wcześniej zamodelowana przez badacza. Zabawa symboliczna stanowi istotny krok w rozwoju teorii umysłu, ale ma też istotne znaczenie w rozwoju dziecka w innych obszarach, takich jak zdolności werbalne, pamięć werbalna czy funkcje wykonawcze. Prenatalna ekspozycja na alkohol może również zakłócać zdolność dziecka do naśladowania zachowań modela (opiekuna) i społecznego uczenia się dziecka, które odgrywa ważną rolę na wczesnych etapach rozwoju poznawczego.

Wyniki innych badań pokazują, że u dzieci z FASD mogą występować problemy z rozumieniem emocji i przekonań innych osób, niezależnie od formy wypowiedzi (werbalna, niewerbalna). Mogą mieć trudności w zakresie kompetencji społecznych i przyjmowaniu perspektywy innej osoby.

Dzieci z FASD mają również problemy z interpretowaniem pragnień innych ludzi w oparciu o kierunek ich spojrzenia i kontekst sytuacyjny. W dzieciństwie i wczesnym okresie dojrzewania mogą mieć trudności z rozpoznawaniem własnych emocji, rozumieniem innych ludzi, a także przewidywaniem ich zachowań w sytuacjach społecznych. Z tego powodu mogą zachowywać się nieodpowiednio do sytuacji, a także mogą doświadczać nadużyć z powodu swojej naiwności i dosłownego rozumienia wypowiedzi, bez rozumienia metafory, ironii czy dwuznaczności.

Ze względu na trudności w rozwoju teorii umysłu u dzieci FASD ważne jest, aby stymulować ją od wczesnego dzieciństwa, aby dzieci posiadły umiejętność rozumienia emocji i uczuć własnych oraz innych ludzi, które są doświadczane w danej sytuacji. Rozumiały przekonania prawdziwe lub błędne i dostrzegały ich związek z zachowaniem. Rozumiały pragnienia własne i cudze, a także że adekwatne zachowanie w sytuacjach społecznych wynika z wiedzy o tym, jak nasze zachowanie wpływa na myśli, opinie i uczucia innych ludzi.

Literatura:

Artykuł przygotowany na podstawie: „Theory of Mind development deficits in children with FASD” autorstwa: Joanny Kossewskej, Katarzyny Kowalskiej i Łukasza Krzywoszańkiego, do publikacji w numerze Studia Psychologica XII (2019).