Oprócz szerokiego pojęcia jakim jest pojęcie profilaktyki, w literaturze funkcjonuje wiele równoznacznych lub podobnych pojęć. Warto tu wspomnieć o profilaktyce społecznej, profilaktyce niedostosowania społecznego, profilaktyce uzależnień czy prewencji. Dotyczą one w wielu przypadkach tych samych zjawisk społecznych i w swoich założeniach oraz koncepcjach odwołują się do tych samych teorii. Jednym z takich pojęć jest profilaktyka uzależnień opisywana w wielu dyscyplinach naukowych, zainteresowanych teoretycznym i badawczym poznaniem mechanizmów powstawania uzależnień od różnego rodzaju substancji psychoaktywnych i ich skutków. To zainteresowanie wynika z negatywnych konsekwencji zdrowotnych, społecznych i ekonomicznych towarzyszących zjawisku uzależnienia.

Pojęcie profilaktyka uzależnień najczęściej definiowane jest jako działanie mające na celu ograniczanie rozmiarów używania lub nadużywania substancji psychoaktywnych oraz zapobieganie różnorodnym problemom z tym związanym, zanim one wystąpią. Przez substancje psychoaktywne rozumiemy najczęściej: alkohol, nikotyna, narkotyki, niektóre leki, substancje chemiczne oraz dopalacze. Do problemów związanych z używaniem i nadużywaniem substancji psychoaktywnych zaliczamy, oprócz uzależnień także inne szkody zdrowotne oraz niepożądane ich konsekwencje np. wypadki, konflikty rodzinne, przemoc domową, agresję, zaburzone relacje z innymi, zaniedbywanie dzieci, problemy w nauce i inne destrukcyjne lub szkodliwe czyny popełniane pod wpływem substancji psychoaktywnych oraz w związku z nimi.

W profilaktyce uzależnień wyróżnia się dwa podstawowe nurty. Pierwszy kładzie nacisk na  eliminowanie lub redukowanie wpływu czynników ryzyka (możemy zaliczyć do nich: inicjację alkoholową, narkotykową, nikotynową, ograniczenie dostępności do środków psychoaktywnych), drugi natomiast koncentruje się na wzmacnianiu czynników chroniących (np. rozwój zainteresowań, kształtowanie umiejętności intra i interpersonalnych, proces podejmowania decyzji itp.). Dlatego przyjmuje się, iż w konstruowaniu programów profilaktycznych musi uwzględniać się wiedzę o czynnikach ryzyka i czynnikach chroniących oraz mechanizmach ich działania.

Z uwagi na adresatów działań, w literaturze przedmiotu najczęściej pojawia się podział na profilaktykę pierwszorzędową, drugorzędową i trzeciorzędową.  W pierwszym poziomie adresowana jest ona do grup niskiego ryzyka, w drugim do grup podwyższonego ryzyka,  a trzeci dotyczy grup wysokiego ryzyka. W literaturze pojawia się odpowiadająca powyższemu podziałowi klasyfikacja Czesława Czapówa  dzieląca profilaktykę na powstrzymującą, uprzedzającą  i objawową. Aktualnie coraz częściej stosuje się pojęcią: profilaktyka uniwersalna, profilaktyka selektywna i profilaktyka wskazująca.

Źródło: opracowanie własne

Ta pierwsza ukierunkowana jest na całe populacje. Są to działania adresowane do całych grup bez względu na stopień indywidualnego ryzyka występowania problemów alkoholowych, nikotynowych, narkotykowych lub problemów związanych z innymi substancjami psychoaktywnymi. Celem tych działań jest zmniejszanie lub eliminowanie czynników ryzyka sprzyjających rozwojowi tych problemów w danej populacji. Druga ukierunkowana jest na jednostki i grupy zwiększonego ryzyka. Ten poziom profilaktyki jest adresowany do jednostek lub grup, które ze względu na swoją sytuację społeczną, rodzinną, środowiskową lub uwarunkowania biologiczne są narażone na większe od przeciętnego ryzyko wystąpienia problemów z uzależnieniem od substancji psychoaktywnych. Profilaktyka selektywna jest przede wszystkim działaniem uprzedzającym, a nie naprawczym. Trzecia rodzaj profilaktyki jest z kolei ukierunkowany na jednostki lub grupy wysokiego ryzyka, demonstrujące pierwsze symptomy problemów alkoholowych, narkotykowych oraz pierwsze objawy zaburzeń psychicznych. Są to działania profilaktyczne adresowane do osób lub grup, które mają bardzo wysoki indywidualny poziom ryzyka rozwoju problemów i jednocześnie demonstrują wczesne symptomy problemów alkoholowych/narkotykowych lub/i innych problemów psychicznych. Jednocześnie są to działania o charakterze profilaktycznym, czyli są podejmowane wobec osób, które nie spełniają kryteriów diagnostycznych zaburzeń lub chorób wymagających leczenia. Do profilaktyki wskazującej można również zaliczyć niektóre działania mające na celu redukcję szkód zdrowotnych lub społecznych u osób nadużywających substancji psychoaktywnych (np. działania edukacyjne i interwencyjne, podejmowane przez pracowników socjalnych, pedagogów, wolontariuszy – stretworkerów działających w terenie, podejmowane wobec młodzieży, która używa narkotyków i spotyka się w klubach lub innych miejscach zabawy i rekreacji).