Rodziny w codziennym funkcjonowaniu doświadczają wielu problemów które niejednokrotnie stanowią przyczynę dla której dzieci zostają umieszczone w pieczy zastępczej. Regulacje prawne dotyczące organizowania pieczy zastępczej wynikają między innymi z Ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej z dnia 9 czerwca 2011 roku[1], w której czytamy, iż ,,system pieczy zastępczej to zespół osób, instytucji i działań mających na celu zapewnienie czasowej opieki i wychowania dzieciom w przypadku niemożności sprawowania opieki i wychowania przez rodziców”[2]. Zatem piecza zastępcza wdrażana jest w sytuacji braku możliwości zapewnienia dziecku opieki oraz wychowania przez rodziców naturalnych i może być sprawowana w formie rodzinnej lub instytucjonalnej.

Najbardziej optymalną formą opieki zastępczej jest rodzina adopcyjna. Podstawową jej funkcją jest stworzenie dziecku pozbawionemu trwale pieczy rodziców naturalnych (w wyniku ich śmierci lub gdy dobrowolnie zrzekli się swoich praw rodzicielskich  albo pozbawiono ich sądownie władzy rodzicielskiej) takiego zastępczego środowiska rodzinnego, które pod każdym względem będzie zbliżone do rodziny naturalnej. Charakterystyczną  cechą dla adopcji jest stworzenie pomiędzy dzieckiem a osobami adoptującymi prawnej więzi rodzinnej. Adoptujący w świetle przepisów prawa zajmują więc miejsce rodziców dziecka- do nich należy władza rodzicielska, obowiązek wychowywania i utrzymania dziecka. Wszelkie konsekwencje wynikające z adopcji rozciągają się także na rodzinę adoptujących. Adopcja nie wygasa ani w momencie uzyskania przez dziecko pełnoletności, ani też z chwilą śmierci dziecka lub przysposabiającego. Tworzenie się rodziny adopcyjnej jest procesem niezwykle delikatnym. Wzajemne relacje i więzy uczuciowe mogą zrodzić się od razu, ale nie zawsze tak być musi, szczególnie gdy do rodziny trafia dziecko, z wszelkimi konsekwencjami długotrwałego społecznego osierocenia. Dlatego mówiąc o zastępczym rodzicielstwie należy zdecydowanie podkreślić głęboki sens i ważną rolę, jaką ma do spełnienia  rodzina adopcyjna, w zakresie opieki i wychowania przyjętego do rodziny dziecka. Informacje dotyczące prowadzenie procedur przysposobienia, warunków adopcji oraz przygotowania osób zgłaszających gotowość do przysposobienia dziecka zostały zamieszczone w cytowanej ustawie: Dział V – Postępowanie adopcyjne oraz w Kodeksie Rodzinnym i Opiekuńczym: Dział II Przysposobienie.

Rodzina zastępcza jest po adopcji najbardziej cenioną formą opieki nad dzieckiem pozbawionym rodziny naturalnej. Powstaje wówczas, gdy osoba samotna lub małżeństwo bierze pod opiekę i na wychowanie nie więcej niż troje dzieci (chyba, że chodzi o rodzeństwo). Między tymi osobami nie powstają jednak takie skutki prawne jak przy adopcji. Zadania, jakie ma do spełnienia rodzina zastępcza względem dziecka dotyczą tzw. pieczy bieżącej, obejmują całokształt czynności opiekuńczo-wychowawczych i socjalizacyjnych oraz wiążą się z zapewnieniem dziecku właściwych warunków egzystencji i rozwoju. Zgodnie z zapisem zamieszczonym w ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej „formami rodzinnej pieczy zastępczej są: rodzina zastępcza: a). spokrewniona, b). niezawodowa, c). zawodowa, w tym zawodowa pełniąca funkcje pogotowia rodzinnego i zawodowa specjalistyczna, oraz rodzinny dom dziecka”[3].

Zadania rodziny zastępczej spokrewnionej z dzieckiem przejmują członkowie rodziny dziecka- dziadkowie (wstępni) lub starsze rodzeństwo dziecka. Rodzinę zastępczą niezawodową lub rodzinę zastępczą zawodową mogą tworzyć małżonkowie lub osoby, niebędące wstępnymi oraz rodzeństwem dziecka. Informacje dotyczące warunków umieszczania dzieci w poszczególnych rodzajach rodzinnej pieczy znajdują się w art.53, art.58 oraz art.59 cytowanej ustawy. Do rodzinnych form pieczy zastępczej należą także rodzinne domy dziecka, które są formą rodzinnej całodobowej opieki nad dziećmi. Tworzą wielodzietną rodzinę, mającą pod opieką do 8 wychowanków, co jest szczególnie ważne w celu zapewnienia opieki licznemu rodzeństwu. Umieszczenie dziecka w rodzinnej pieczy zastępczej następuje na podstawie orzeczenia sądu rodzinnego art.35.1 ustawy, oraz po uzyskaniu zgody rodziców zastępczych albo prowadzącego rodzinny dom dziecka art.36. (wyjątek stanowi sytuacja kiedy dobro dziecka przemawia za niezwłocznym zapewnieniem mu pieczy zastępczej).

Rodzina zastępcza jako środowisko wychowawcze ma przede wszystkim za zadanie zapewnić dziecku warunki do życia i wychowania adekwatne do jego poziomu rozwoju i stanu zdrowia, dlatego mówiąc o rodzinach zastępczych należy patrzeć na nie także z perspektywy szansy dla dzieci wywodzących się ze środowisk o charakterze dysfunkcyjnym. Rodzina zastępcza przy wykonywaniu swojej funkcji kieruje się dobrem dziecka przyjętego do rodziny i poszanowaniem jego prawa do wiedzy o swoim pochodzeniu oraz podtrzymywania kontaktów z rodziną naturalną i innymi osobami bliskimi – jeżeli sąd nie postanowił inaczej.

Zarówno z punktu widzenia pedagogicznego, psychologicznego, jak i społecznego zapewnienie opieki każdemu dziecku osieroconemu w warunkach maksymalnie zbliżonych do rodziny naturalnej jest podstawowym założeniem polityki społecznej państwa. Analizując  pozytywne zmiany które pojawiają się w zachowaniu dzieci przebywających w rodzinach adopcyjnych lub rodzinach zastępczych, trudno nie zgodzić się z przekonaniem, że  właściwie funkcjonujące zastępcze środowiska rodzinne stanowią szansę dla dzieci na prawdziwy- bezpieczny dom oraz radosne dzieciństwo.

[1] Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 roku o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U. z  2011 Nr 149, poz. 887 z późn. zm.)

[2] Tamże, art. 2 pkt 2.

[3]Tamże, art. 39 pkt 1.