Najbardziej rozpowszechnionym obecnie modelem oddziaływań profilaktycznych jest model profilaktyki negatywnej. Jest to model który ma na celu uczyć dzieci i młodzież dojrzałej postawy wobec substancji uzależniających. Koncentruje się on przede wszystkim na tym, czego człowiek nie powinien robić i od czego powinien się powstrzymywać [1].

Literatura przedmiotu wyróżnia cztery podstawowe modele tego typu profilaktyki uzależnień.

Pierwszym z nich jest model moralizujący. Przyczyn inicjacji alkoholowej czy narkotykowej upatruje się przede wszystkim w złej woli czy słabości moralnej wychowanka. U podstaw tego podejścia leży przekonanie, że wychowanek zdaje sobie sprawę z zagrożeń wynikających z sięgania po substancje psychoaktywne. Przy takim założeniu profilaktyka uzależnień polega na kształtowaniu dojrzałej świadomości i wrażliwości moralnej. Używa się wówczas takich metod jak moralne potępienie i napiętnowanie tych, którzy sięgają po alkohol czy narkotyki lub uświadamianie o bolesnych konsekwencjach takich zachowań[2].

Drugim modelem jest model intelektualizujący. Jest on konsekwencją obserwacji, iż model moralizujący  w profilaktyce uzależnień okazał się niewystarczający. Zaczęto uważniej przyglądać się przyczynom sięgania po substancje psychotropowe. W ten sposób powstało założenie, że podstawowym źródłem zagrożeń w dziedzinie uzależnień jest brak wystarczającej wiedzy na ten temat. Oznacza to, że sposób myślenia jest podstawowym czynnikiem kształtowania się postawy wobec substancji uzależniających. Środkiem zaradczym jest w tym modelu dostarczenie wychowankowi precyzyjnej i szczegółowej wiedzy na temat alkoholu, narkotyków i innych tego rodzaju substancji. Informacje te podawane są w sposób obiektywny, naukowy i bez zaangażowania emocjonalnego. Silną stroną tego modelu jest wprowadzenie wielu metod aktywizujących[3].

Trzeci model zwany biologizującym jest alternatywą dla dwu wcześniej wymienionych.  Źródła predyspozycji do wchodzenia na drogę uzależnień zaczęto szukać w determinantach genetycznych. Aby uchronić dzieci i młodzież przed uzależnieniem należy dokonać specjalistycznych badań z tego zakresu i w razie odkrycia predyspozycji niezwłocznie poinformować o tym wychowanka.  Należy przestrzec go przed sięganiem po alkohol lub inne substancje, od których może się on szybko uzależnić. Mimo swoich słabości, biologizujący model przyczynił się do odkrycia ścisłego związku między wiekiem inicjacji a ryzykiem popadnięcia w uzależnienie[4].

Model psychologizujący zakłada, że alkohol i narkotyki są dla pewnej grupy osób atrakcyjne emocjonalnie. Wynika to z faktu, że wszyscy ludzie z natury dążą do zapewnienia sobie dobrego samopoczucia. Działanie substancji psychoaktywnych jest odczuwane przez człowieka jako pomagające modyfikować przeżywane przez niego aktualnie stany emocjonalne, bez potrzeby zmiany sytuacji życiowej i/lub sposobach postępowania. Dlatego też substancje te stają się bardzo atrakcyjne dla osób, które doświadczają różnego rodzaju bolesnych kryzysów. Psychologizujący model  stawia sobie zatem za cel ukazywanie dzieciom i młodzieży związku między bolesnymi emocjami a ryzykiem sięgania po substancje uzależniające oraz pomoc w radzeniu sobie z trudnymi stanami psychicznymi bez wsparcia alkoholu czy narkotyków[5].

Z przeglądu podstawowych modeli profilaktyki uzależnień wydaje się wynikać wniosek, że istotnym elementem profilaktyki jest odkrycie podstawowych przyczyn, dla których dzieci i młodzież w ogóle sięgają po te niebezpieczne substancje. Model psychologizujący jest najbliższy tego wniosku. Przemawia za tym fakt, że osoba doświadczająca swojego życia jako czegoś bolesnego  potrzebuje natychmiastowej ulgi. Alkohol czy narkotyk stają się panaceum na przeżywane kryzysy. Młody człowiek, dla którego życie jawi się jako pasmo cierpienia, rezygnuje z trudu dojrzewania i kierowania życiem siłą własnej woli, a za chwilę ulgi jest w stanie zapłacić czasem bardzo wysoka cenę. Zatem główny mechanizm popadania w uzależnienia jest związany ze sferą ludzkiej emocjonalności. Drugim bardzo znaczącym elementem wchodzenia w uzależnienia jest funkcjonowanie w grupie rówieśniczej, wyznaczającej swoiste wartości, styl bycia, zachowania oraz wpływającej na realizację i zaspokajanie podstawowych potrzeb jednostki a także kształtującej konkretne postawy życiowe swoich członków.

[1] M. Dziewiecki, Nowoczesna profilaktyka uzależnień, Wydawnictwo Jedność, Kielce 2000, s. 121.

[2] Tamże, s. 125-126.

[3] Tamże, s. 127-129.

[4] Tamże, s. 131-132.

[5] Tamże, s. 133-135.